Thelocatus bicolor            

Kaktusy (Cactaceae) są rodziną botaniczną należącą do klasy dwuliściennych (Magnoliopsida = Dicotyledones), podklasy goździkowych (Caryophyllidae), rzędu goździkowców (Caryophyllales).
Charakterystyczną cechą roślin dwuliściennych jest obecność dwóch liścieni w fazie kiełkowania nasienia. Siewki kaktusów również posiadają dwa liścienie. Cechy charakterystyczne rzędu goździkowców to, m. in., niepodzielone blaszki liściowe, liście ułożone skrętolegle lub naprzeciwlegle, kwiaty obupłciowe, w zasadzie pięciokrotne, o różnej liczbie pręcików i przeważnie jednym słupku.
Licząca ok. 2000 gatunków rodzina kaktusowatych to, niemal wyłącznie, rośliny sukulentne, które opanowały mniej lub bardziej suche siedliska obu Ameryk. Prawie wszystkie kaktusy są sukulentami pędowymi, tzn. częścią rośliny gromadzącą wodę jest mięsista łodyga, a liście są zredukowane do postaci cierni, rzadko występują szczątkowe, zgrubiałe liście, zwykle szybko opadające.

Młody wierzchołek austrocylindropuntii (Austrocylindropuntia vestita) posiada "zwykłe", wrzecionowate liście oraz dwa rodzaje cierni: "włosy" i króciutkie, charakterystyczne dla opuncji, harpunowate glochidy

 

 

 

 

 

 

 

"Normalne" liście występują też u najbardziej prymitywnych kaktusów, tj. pereskii i pereskiopsisa - Pereskiopsis sp. (zdjęcie)

 

Łodygi kaktusów przyjmują rozmaite kształty i rozmiary - od kilku centymetrów do kilkunastu metrów. Często ich powierzchnia jest podzielona na żebra lub brodawki, czasem łodyga składa się z wielu osobnych członów. Na pędzie widoczne są charakterystyczne pąki - tzw. areole, z których zwykle wyrastają różnego rodzaju ciernie - powstałe w procesie ewolucji z redukcji liści. Ciernie odróżnia od kolców, np. takich jak u róży, to że są one połączone z wiązkami przewodzącymi, podczas gdy kolce są wytworami tkanek powierzchniowych łodygi, liścia lub owocu. Warto wspomnieć, że u wielu roślin występują ciernie powstałe z przekształcenia innych organów, np. łodygi, przylistków, osi kwiatostanowych.

Przykłady kształtu pędów kaktusów - płożące się, kilkumilimetrowej średnicy pędy Chamaecereus silvestrii, kuliste, później cylindryczne, głęboko żebrowane - Echinopsis eyrisii, "fantazyjnie" żebrowane - Echinofossulocactus sp., płaskie, podzielone na człony - Schlumbergera truncata.

Na pędach widoczne są tzw. areole - miejsca, z których wyrastają ciernie, pąki kwiatowe, odrosty. U mamilarii kwiaty wyrastają wyjątkowo z tzw. aksilii - które znajdują się w zagłębieniach pomiędzy utworzonymi przez charakterystyczne "wybrzuszenia" pędu - tzw. brodawkami.

U wielu rodzajów kaktusów kwiaty wyrastają na przekształconej w charakterystyczny sposób części pędu, zwanej cefalium. Jest to obszar o bardzo gęsto ułożonych areolach, porośniętych włoskami lub szczecinkami, wytwarzany przez dojrzałe rośliny wzdłuż pędu (u niektórych kaktusów kolumnowych) lub na wierzchołku, np. w rodzaju Melocactus

Cefalium na wierzchołku pędu melokaktusa. Widoczne pozostałości kwiatów i owoc.

Kwiaty kaktusów są często duże, pachnące. Rozpiętość rozmiarów kwiatów jest jednak spora - poniżej pokazano np. kwiaty hatiory, mające ok. 1cm długości i echinopsisa - rurka ok. 23 cm, średnica korony - ok. 9 cm. Okwiat złożony z wielu listków wykazuje często stopniowe przejście od zielonych działek kielicha do barwnych płatków korony. Pręcików jest wiele, słupek - jeden, przeważnie dolny.

Przykłady kwiatów kaktusów - Chamaecereus silvestrii, Hatiora salicornioides, Rebutia sp., Echinopsis sp..

W kolekcjach kaktusów spotyka się również nietypowe formy, można powiedzieć - mutanty. Są to rośliny w różny sposób zniekształcone - o wroście grzebieniastym (staśmionym) lub monstrualnym ("bujającym") oraz egzemplarze o nietypowej barwie, często pozbawione chlorofilu. Te ostatnie uzyskano przez selekcję spośród tysięcy siewek. Pojawiające się spontanicznie rośliny nieposiadające chlorofilu są niezdolne do samodzielnego życia. Są więc szczepione zaraz po wykiełkowaniu i rozmnażane dalej wegetatywnie, przez kolejne szczepienia.

Bezchlorofilowe, czerwone i żółte formy katusów (Gymnocalycium sp.?), szczepione na kaktusach kolumnowych (Cereus sp.?)

Z rodziną kaktusowatych jest spokrewniona rodzina sukulentów liściowych, występujących niemal wyłącznie w Afryce - przypołudnikowatych (Aizoaceae)

Przykład roślin z rodziny Aizoaceae - z rodzajów Lithops ("żywe kamienie") i Conophytum (po lewej)

Uprawa kaktusów jest bardzo popularna w wielu krajach. Stosunkowo niewielkim kosztem można zebrać zupełnie ładną kolekcję gatunków, odmian i form, chociaż zestawienie i utrzymanie dużej kolekcji wymaga znacznych nakładów pieniędzy, czasu, miejsca i dużej wiedzy. Oprócz wielkiej liczby fachowych książek i czasopism (zwykle obcojęzycznych) potrzebne jest doświadczenie, które nabywa się z czasem, zwykle na własnych błędach. Kaktusy często wymagają specyficznego traktowania, zależnie od miejsca uprawy, warunków oświetleniowych, temperatury, podłoża itd. Rady znajomych są bardzo przydatne, nie zastąpią jednak własnych prób. Wbrew jednak obiegowym opiniom, uprawa popularnych gatunków jest na tyle łatwa, że nie jest niczym niezwykłym doprowadzenie kaktusów do regularnego kwitnięcia. Osobiście widziałem nawet kwitnącą opuncję z grupy zimoodpornych, uprawianą na działce, w miejscowości podgórskiej, z dużą sumą opadów. Najważniejsze zasady to - dużo światła, mało wody, zapewnienie okresu spoczynku w zimie, w temperaturze odpowiedniej dla danej grupy gatunków i najlepiej zupełnie na sucho.

Literatura:

  1. A. Szweykowska, J. Szweykowski, Botanika. Tom drugi. Systematyka, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 1993;
  2. Z. Fleischer, B. Schütz, Kaktusy, PWRiL, Warszawa 1986;
  3. S. Hinz, M. Abramowicz, Uprawa kaktusów, Wydawnictwo "Glob", Szczecin 1986;
  4. W. Haage, Schöne Kakteen richtig pflegen, Verlag Neumann - Neudamm, Melsungen - Berlin - Basel - Wien 1980;
  5. W. Haage, Das praktische Kakteenbuch in Farben, Neumann Verlag, Lepzig - Radebeul 1987;
  6. W. Haage, Kakteen von A bis Z, Neumann Verlag, Lepzig - Radebeul 1983;
  7. W. Rauh, Die 100 schönsten Kakteen, Humboldt - Taschenbuchverlag Jakobi KG, München 1980;
  8. R. Fischer, Kakteen in Hydrokultur, Neumann Verlag, Lepzig - Radebeul 1984;
  9. F. Kümmel, K. Klügling, Winterharte Kakteen, Neumann Verlag, Lepzig - Radebeul 1987;
10. S. Brehme, Ratschläge für den Kakteenfreund, Neumann Verlag, Lepzig - Radebeul 1987;
11. M. Haude, R. Kündiger, Erfolg mit Kakteen. Pflege und Zucht auf dem Fensterbrett", Verlag J. Neumann - Neudamm, Melsungen - Berlin - Basel - Wien 1983;
12. J. Říha, R. Šubík, Kaktusy v přírode, Academie, Nakladatelstvi Československíe Akademie Ved, Praha 1989;
13. T. I. Borysenko, Kaktusy. Spravocznik, Naukova Dumka, Kiev 1986;
14. A. N. Szirobokova, M. R. Koroleva, O. N. Golodniak, Kaktusy, Urożai, Kiev 1982
15. R. Šubík, L. Kunte, Encyklopedia kaktusów, Bellona, Warszawa 2006
16. J. Woźniak, Kaktusy oraz inne sukulenty, Klub dla Ciebie, Warszawa 2006

Internet (przykłady - dwa pierwsze łącza są już aktywne, po kilkumiesięczmej przerwie w 2007 r.):

www.cactus-art.biz;
cactus-mall.com;
www.lapshin.org/cultivar;
www.f-lohmueller.de/botany/fam/c/Cactaceae.htm;
www.mobot.org/MOBOT/Research/APweb/orders/caryophyllalesweb.htm;
www.cactiguide.com;
www.kakteen-haage.de/geschichte_entwicklung.shtml;
mpeixoto.sites.uol.com.br/cactaceae/fotocactacea.html;

Opracowanie:
Marek Walnik, Głuchołazy, lipiec - sierpień 2005, czerwiec 2007

Zdjęcia:
M. Walnik, wykonane w Głuchołazach, lipiec 2005 do czerwiec 2007, w kolekcjach Mariusza Mieczakowskiego* i własnej, oraz wykonane w kwietniu 2006 w Ołomuńcu.

*Mariusz Mieczakowski w internecie: One-Euro Cactus