Amarylkowate (Amaryllidaceae) są rodziną roślin jednoliściennych - klasa Liliopsida (dawniej Monocotyledones), rząd Asparagales (tzw. higher asparagoids - "wyższe" szparagowce). Tradycyjnie wydzielano pośrednie taksony: podklasa liliowe (Liliidae), nadrząd liliopodobne (Lilianae), rząd Asparagales, choć spotyka się jeszcze autorów wydzielających rząd amarylkowców - Amaryllidales (np. A. Szwejkowska, J. Szwejkowski, Botanika. Tom drugi. Systematyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993). Autorzy strony www.crescentbloom.com/Plants/Familia/A/Amaryllidaceae.htm podają następującą przynależność systematyczną amarylkowatych:

Grupa systematyków specjalizujących się w dziedzinie roślin kwiatowych, tzw. the Angiosperm Phylogeny Group (APG) wprowadziła w 1998 r., w swojej systematyce, nazywanej w skrócie APG, bardzo szczegółowy podział Asparagales na 29 rodzin, często 1- do 5- rodzajowych. W roku 2003 uczeni ci opracowali nową wersję systematyki roślin, tzw. APG II (Botanical Journal of the Linnean Society, Volume 141, Issue 4, Page 399 - April 2003, patrz: http://www.blackwell-synergy.com/links/doi/10.1046/j.1095-8339.2003.t01-1-00158.x/full/ ). Proponują szersze rozumienie rodziny botanicznej i w rzędzie Asparagales wyróżniają tylko 14 rodzin, wśród nich dwie, Alliaceae i Asparagaceae, jako tzw. "wyższe Asparagales", przy czym Amaryllidaceae włączają do Alliaceae.
P. F. Stevens - członek grupy APG - na stronie www.mobot.org/MOBOT/Research/APweb/orders/asparagalesweb.htm zaliczał zatem, zgodnie z systemem APG II, amarylkowate, obok czosnkowatych i agapantowatych do rzędu szparagowców, zaznaczając, że najnowsze systemy łączą te rodziny - opcjonalnie - w jedną - czosnkowate sensu lato:

Alliaceae + Amaryllidaceae + Agapanthaceae = Alliaceae s.l.
Inni, cytowani tu autorzy uważali jednak, że istnieją wyraźne różnice w morfologii i biochemii tych rodzin, m. in. amarylkowate wytwarzają duże, barwne kwiaty, posiadające słupek dolny i syntezują specyficzne alkaloidy, podczas gdy czosnkowate mają kwiaty zwykle drobne, słupek górny i syntezują charakterystyczne związki siarkowe, pochodne cysteiny. Zwięzły przegląd roślin zaliczanych do spokrewnionych rzędów AsparagalesLiliales zawiera prezentacja A. W. Meerowa The New Phylogeny of the Lilioid Monocotyledons, w witrynie International Bulb Society.
W roku 2009 opublikowano kolejną wersję, APG III (patrz: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x/pdf). W oparciu o propozycję przyjęcia nazwy Amaryllidaceae dla rodziny, oznaczonej wyżej jako Alliaceae s.l. (A. W. Meerow, J. L. Reveal, D. A. Snijman & J. H. Dutilh, Proposal to conserve the name Amaryllidaceae against Alliaceae, a "superconservation" proposal; TAXON 56 (4). November 2007: 1299-1300), "rozszerzoną" rodzinę Alliaceae + Amaryllidaceae + Agapanthaceae nazwano Amaryllidaceae:
Alliaceae Borkh. + Amaryllidaceae J.St.-Hil. + Agapanthaceae F.Voigt = Amaryllidaceae J.St.-Hil. nom. cons.

Zatem, obecnie, amarylkowate, to Amaryllidacae J.St.-Hil. nom. cons., podrodzina Amaryllidoideae Burnett.

Amarylkowate, początkowo jako "rząd" Amaryllidae, wydzielił Linneusz* w Species Plantarum (1753). Adanson (1763) kilkanaście gatunków amarylkowatych opisał jako podrodzinę Narcissoideae w rodzinie Liliaceae. Wreszcie, w 1805, Juame Saint-Hilaire wprowadził nazwę Amaryllidaceae, w oparciu o rodzaj Amaryllis. Za klasyczną monografię rodziny uważa się Amaryllidaceae Williama Herberta (1837). Rząd Amaryllidales wprowadził Bromhead w 1840. (patrz: http://www.amaryllis-plus.com/GriffiniaLink/amaryllidaceae.htm)
Współczesną systematykę amarylkowatych, w oparciu o badania genetyczne, opracował Alan W. Meerow ze współpracownikami (American Journal of Botany 86(9): 1325-1345. 1999: Systematics of Amaryllidaceae based on cladistic analysis of plastid rbcL and trnL-F) (patrz: http://www.bulbsociety.org/meerow/Amaryllidaceae-plastid.pdf oraz www.bulbsociety.org/meerow/IBS_new_phylogeny.htm)

Pozycję systematyczną amarylkowatych w rzędzie Asparagales (wg M.W. Chase'a, zmieniona) przedstawia również James E. Shields na stronie http://www.shieldsgardens.com/amaryllids/tree.html , natomiast na stronie http://www.shieldsgardens.com/amaryllids/amaryllidaceae.html przedstawiony jest uproszczony kladogram amarylkowatych wg Meerowa. Inną wersję tego kladogramu przedstawia P. Vigneron: http://www.amaryllidaceae.org/syst/arbre.htm (patrz też: polskojęzyczna wersja tego diagramu).
Poza danymi genetycznymi, w systematyce amarylkowatych uwzględnia się cechy morfologiczne, np. występowanie lub brak cebul, budowę liści, kwiatów (obecność lub nie przykoronka, jego pochodzenie, symetria kwiatu), nasion (mięsiste, wodniste, cebulopodobne, suche, zawierające lub nie tzw. fitomelan), budowę podsadek (liście otaczające podstawę szypułek kwiatowych w kwiatostanach) itd. (patrz: cytowana praca A. W. Meerowa - Systematics of Amaryllidaceae... , rys. 7 i opis "stanu cech" zaznaczonych na rysunku).

Amarylkowate posiadają z reguły liczbę chromosomów 2n = 22, z wyjątkiem, przede wszystkim, tzw. tetraploidalnego kladu andyjskiego, dla kórego 2n = 46 (diploid, u którego przodka nastąpiła fragmentacja lub podwojenie jednego z chromosomów).

Do amarylkowatych zaliczanych jest obecnie 60 rodzajów botanicznych, z których jeden jest uznany za wymarły (Mathieua). Są one grupowane w tzw. plemiona, zależnie od miejsca występowania i zależności filogenetycznych ustalonych na podstawie danych genetycznych (sekwencji zasad nukleinowych w DNA, zwykle plastydowym). Najnowsze prace z tego zakresu są dostępne na stronie International Bulb Society, zakładka "DNA Analysis". Liczba gatunków w rodzinie jest szacowana na ok. 850 (z podsumowania podanej niżej tabeli - od ok. 330 do ponad 910).

Ze względu na rozmieszczenie geograficzne, wyróżnia się następujące gałęzie ewolucyjne (klady) i odpowiadające im plemiona (opracowanie własne, na podstawie cytowanych źródeł):

Gałąź afrykańska I (Afryka subsaharyjska, zwłaszcza południowa, z wyjątkiem Crinum, występującego w rejonach zwrotnikowych różnych kontynentów)
            1. Amaryllideae J. Saint-Hilaire (1805)
Gałąź Cyrtantheae (Afryka, zwłaszcza południowa)
            2. Cyrtantheae Salisbury (1866)
Gałąź afrykańska II (Afryka zwrotnikowa, zwłaszcza częźć południowa)
            3. Haemantheae (Pax) Hutchinson (1934)
Gałąź malezyjsko-australijska (Australia, Malezja)
            4. Calostemmateae D. & U. Müller-Doblies (1996)
Gałąź euroazjatycka (Eurazja i rejon ródziemnomorski, z północną Afryką)
            5. Lycoridae Traub (1963)
            6. Galantheae Salisbury (1866)
            7. Pancratieae Salisbury (1866)
            8. Narcisseae Endlicher (1836)
Gałąź amerykańska (Ameryka, głównie Południowa i Centralna)
      - tzw. klad Hippeastroid
            9. Hippeastreae (Pax & Hoffmann) Huchinson (1931)
            10. Griffineae Ravenna (1974)
      - tzw. tetraploidalny klad andyjski
            11. Eustephieae (Pax) Hutchinson (1934)
            12. Clinantheae Meerow (2000)
            13. Hymenocallideae (D. & U. Müller-Doblies) Meerow (1998)
            14. Stenomesseae Traub (1963)
            15. Eucharidae (Pax) Hutchinson (1934)

Schematyczne rozmieszczenie plemion amarylkowatych wg P. Vignerona przedstawia poniższa mapka:

Próby wyjaśnienia dzisiejszego geograficznego rozprzestrzenienia amarylkowatych i jego powiązania z filogenetycznym pokrewieństwem plemion i rodzajów opisuje A. Meerow w cytowanych pracach.

Liczba gatunków poszczególnych rodzajów amarylkowatych - zestawienie własne, na podstawie podanych źródeł

Rodzaj

Liczba gatunków

Plemię

Acis 8 Galantheae
Amaryllis 2 Amaryllideae
Ammocharis 5 Amaryllideae
Apodolirion 6 Haemantheae
Boophone 2 - 3 Amaryllideae
Brunsvigia ok. 23 Amaryllideae
Caliphruria 4 Eucharideae
Calostemma 2 Calostemmateae
Chlidanthus 6 Eustephieae
Clinanthus ok. 20 Clinantheae
Clivia 6 Haemantheae
Crinum ok. 65 Amaryllideae
Crossyne 2 Amaryllideae
Cryptostephanus 3 - 5 Haemantheae
Cybistetes 1 Amaryllideae
Cyrtanthus ok. 50 Cyrtantheae
Eithea 1 Hippeastreae
Eucharis 17 Eucharideae
Eucrosia 7 - 8 Stenomesseae
Eustephia 4 Eustephieae
Galanthus 17 - 19 Galantheae
Gethyllis ok. 32 Haemantheae
Griffinia 15 - 20 Griffineae
Habranthus ok. 40 Hippeastreae
Haemanthus 22 Haemantheae
Hannonia 1 Galantheae?
Hessea 13 Amaryllideae
Hieronymiella 4 - 6 Eustephieae
Hippeastrum 50 - 60 Hippeastreae
Hymenocallis ok. 50 Hymenocallideae
Ismene 10 - 15 Hymenocallideae
Lapiedra 1 Galantheae?
Leptochiton 2 - 3 Hymenocallideae
Leucojum 2 Galantheae
Lycoris 11 - 20 Lycorideae
Mathieua 1 Stenomesseae
Namaquanula 2 Amaryllideae
Narcissus 35 - 70 Narcisseae
Nerine 23 - 25 Amaryllideae
Pamianthe 2 Clinantheae
Pancratium 15 - 20 Pancratieae
Paramongaia 1 Clinantheae
Phaedranassa 9 - 10 Stenomesseae
Phycella 6 - 7 Hippeastreae
Placea 3 - 6 Hippeastreae
Plagiolirion 1 Eucharideae
Proiphys 2 - 4 Calostemmateae
Rauhia 2 - 4 Stenomesseae
Rhodophiala 30 - 40 Hippeastreae
Scadoxus 3 - 9 Haemantheae
Sprekelia 1 - 3 Hippeastreae
Stenomesson 20 - 40 Stenomesseae
Sternbergia 7 - 8 Narcisseae
Strumaria 24 Amaryllideae
Traubia 1 Hippeastreae
Ungernia 6 - 10 Lycorideae
Urceolina 5 - 8 Eucharideae
Vagaria 1 - 4 Galantheae?
Worsleya 1 Griffineae
Zephyranthes 40 - 70 Hippeastreae

 

*Nie jest do końca pewne, jaką roślinę Linneusz nazwał Amaryllis belladonna - niektórzy uważają, że mylił on Amarylis z jednym z gatunków Hippeastrum - patrz dyskusja
z lat trzydziestych XX w., cytowana na stronie http://www.geocities.com/RainForest/1978/Amaryllis/sealy.htm. Dyskusja ta miała dalszy ciąg - m. in. znany botanik H. P. Traub (1890 - 1983) klasyfikował konsekwentnie jako Amaryllis gatunki z rodzaju Hippeastrum. Dopiero w 1987 r. XIV Międzynarodowy Kongres Botaniczny jednoznacznie rozstrzygnął, że Amaryllis, to "ten" z Południowej Afryki.

Dodatkowe informacje o plemionach amarylkowatych wg Pascala Vignerona i prac A. W. Meerowa i in.

Podstawowe, dostępne w Internecie, prace z zakresu filogenetycznej klasyfikacji amarylkowatych, to publikacje prof. A. W. Meerowa i współpracowników:

Podstawowe, aktualne dane o wszystkich rodzajach amarylkowatych publikuje na swojej stronie - www.amaryllidaceae.org - Pascal Vigneron

Opis rzędu Asparagales i poszczególnych rodzin można znaleźć na stronie Angiosperm Phylogeny Website, autorstwa P. F. Stevensa z University of Missouri, St Louis i Missouri Botanical Garden. Tam również dostępny jest słownik podstawowych pojęć botanicznych, niezbędny przy lekturze prac angielskojęzycznych. Inny słownik, z ilustracjami, znajduje się na stronie Flora of Australia GLOSSARY.
Monograficzny opis rodziny, poszczególnych plemion i rodzajów znaleźć można w pracy: A. W. Meerow, D. A. Snijman, Amaryllidaceae, w: Families and Genera of Vascular Plants, Vol. 3, ed. K. Kubitzki, Springer Verlag, Berlin 1998, dostępnej w bibliotekach uniwersyteckich (np. Instytutu Botaniki Uniwersytetu Wrocławskiego).

  Opracował: Marek Walnik, Głuchołazy, 2004 - 2010